Nguyễn Trường liên tục Tộ với triều đình Tự Đức.

Bìa sách Nguyễn Trường Tộ với triều đình Tự Đức Theo TS Giáp Văn Dương, cùng thời và cùng tư tưởng cải cách với Nguyễn Trường Tộ, nhưng Fukuzawa Yukichi (1835-1901) đã thành công rỡ vì bối cảnh từng lớp Nhật Bản đã sẵn sàng cho điều này từ lâu

Để qua đây, sách một lần nữa cho thấy sự tiếc nuối của hậu bối với tiền nhân, bởi tư tưởng của Nguyễn Trường Tộ mà được vận dụng ngay đương thời thì tình thế của Việt Nam đã có nhiều thay đổi lớn lao.

Bằng cách bám sát vào nhiều nguồn sử liệu và tài liệu, nhà nghiên cứu Nguyễn Đình Đầu đã chỉ ra rằng việc quy kết Nguyễn Trường Tộ “tay sai, bán nước” là quá ấu trĩ.

Với kiến thức sâu rộng, kết hợp được tư tưởng Đông Tây, các sách lược cải cách của Nguyễn Trường Tộ đi thẳng vào các lĩnh vực từ nông nghiệp, thương nghiệp, quốc phòng… cho đến ngoại giao, văn hóa, giáo dục, từng lớp, kiến trúc, xây dựng… “Bi kịch của Nguyễn Trường Tộ, ngẫm ra là một nghịch lý khó tin nhưng có thật.

Tác phẩm Nguyễn Trường Tộ với triều đình Tự Đức (NXB Trẻ, 2013) của Nguyễn Đình Đầu, với nhiều sử liệu khả tín, là một công trình đi theo hướng hăng hái này.

Tuồng như ông không phải viết bằng mực thường ngày mà bằng máu từ chính trái tim mình - một trái tim luôn quặn thắt trước tình hình càng ngày càng bi đát của giang sơn”. Yêu nước nhưng không được giúp nước vượt qua đại họa ngoại xâm; thực sự có tài năng xuất chúng nhưng vấp phải vật cản quá lớn - sự bê trệ hủ lậu, dị ứng với chủ trương duy tân, tự cường của triều đình Tự Đức và sự ngờ dằng dai của họ với những người tin theo Kitô giáo.

Thảm kịch lớn lao ấy thường nhật ra có thể nhấn sâu những con người nặng lòng với đất nước vào tình trạng trầm cảm, u uất, bế tắc. Ông đã biểu lộ một phẩm chất đáng trọng: sự bền chí nhẫn nại - kiên nhẫn đến mức phi thường” – PGS.

Lật giở lại hành trình kiến thức và thái độ khoa học của Nguyễn Trường Tộ, sách không chỉ chứng minh được tuấn kiệt vượt bậc, tư duy táo tợn, ý kiến cấp tiến, cách tân… mà còn gián tiếp cho thấy lý do vì sao ông bị cô lập.

Và ông khẳng định: “Giờ đây, trong hoàn cảnh giang sơn đang quyết tâm đổi mới, tự cường, khắc phục nguy cơ tụt hậu, đọc lại tập Điều trần của Nguyễn Trường Tộ, tin rằng mỗi trí thức cao cấp cũng như mỗi bạn đọc thông thường đều sẽ có những cảm nhận đặc biệt.

Có thể đó là sự xúc động về lòng yêu nước thật tình nhiệt thành của người đã khuất.

Nhưng với Nguyễn Trường Tộ thì không. Như tựa đề, sách gồm hai câu chuyện song hành, một là về nhà canh tân bất thành Nguyễn Trường Tộ, một là về triều đình nhà Nguyễn thời vua Tự Đức, vốn khá cổ hủ, lạc hậu. Văn Bảy Thể thao & Văn hóa. TS Trần Hữu Tá viết.