“Văn học cho thiếu nhi” hay “Văn học về thiếu nhi”?

Ca nhạc cho thiếu nhi, xiếc cho thiếu nhi, phim ảnh cho thiếu nhi, sàn diễn cho thiếu nhi… và dĩ nhiên, chẳng thể thiếu, văn chương cho thiếu nhi. Mức “văn học cho thiếu nhi”, thêm lần nữa, được nhắc đi nhắc lại đến nóng ran trên khắp các mặt báo, trong các hội thảo, các cuộc tọa đàm văn học, trong nội dung công việc của các nhà làm sách. Thế nhưng, xin hãy chậm lại để đo đắn một tý: Có hợp lý không, sự tồn tại của cái gọi là “văn chương cho thiếu nhi”? Hãy chú ý tới từ “cho”. Động từ ngoại động “cho” khiến cả thứ “văn chương cho thiếu nhi” mang cái nghĩa xác định rằng: tác phẩm văn học này hướng về phía đối tượng thu nhận là thiếu nhi. Nó cần thiết phải phù hợp với tâm lý lứa tuổi và trình độ nhận thức, trình độ thẩm mỹ của thiếu nhi. Nó có thể giúp thiếu nhi giải trí, nhưng tốt hơn cả thì nó nên nêu ra trước bạn đọc nhỏ tuổi một vài bài học đáng giá nào đó về đời sống, về luân lý v.V… Tóm lại nó phải mang chức năng của một phương tiện giáo dục: Giáo dục bạn đọc nhỏ tuổi trở thành những “con người tốt”. Nếu cách hiểu là như vậy thì ở đây chúng ta sẽ có vài điểm cần phải suy nghĩ: Thứ nhất, về phía đối tượng tiếp thu (thiếu nhi), điều quan trọng là được đọc tác phẩm văn chương đích thực có giá trị, chứ không phải là đọc tác phẩm thích hợp với lứa tuổi của mình. (Theo logic, hoàn toàn có quyền đặt ra một câu hỏi: Có “văn học cho thiếu nhi”, dễ thường lại không có “văn học cho người cao tuổi”?). Xin nói ngay rằng nhiều đời bạn đọc Việt Nam khi còn ở tuổi thiếu nhi đã mê say với Tam quốc diễn nghĩa, Thủy hử, Ba chàng lính ngự lâm, Những người khốn khổ, Chiến tranh và hòa bình v.V…, thậm chí cả Gatsby vĩ đại, Âm thanh và phẫn nộ, Buồn nôn, Người xa lạ hay Trăm năm cô đơn họ cũng không từ. Minh họa: Lê Phương. Toàn những tác phẩm quá cỡ… người lớn! Và rồi… chẳng có gì bất lợi xảy ra hết, ngoài việc nhờ đọc những tác phẩm ấy mà họ càng trở thành là những bạn đọc lý tưởng của văn chương thứ thiệt. Rõ ràng, các nhà “thiếu nhi học” của chúng ta đã lo xa một cách rất không cần thiết khi nghĩ rằng nhận thức và tâm hồn của thiếu nhi sẽ trở nên sai lệch nếu phải đọc những tác phẩm văn chương không hợp với lứa tuổi. Họ quên, hoặc không biết đến ảnh hưởng cực kỳ quan yếu của cái đọc đầu đời: Nếu việc đọc những tác phẩm “tầm tầm”, đơn giản, dễ dãi ở tuổi đầu của thế cuộc đọc sách mà cứ kéo dài và trở thành quán tính, trở thành nếp mòn, không mong gì về sau người đọc nhỏ tuổi này sẽ có khả năng kết nạp những tác phẩm mang tính nghệ thuật cao. Một chân lý đơn giản - chừng như đã là chân lý thì bao giờ nó cũng đơn giản - đọc, đó là cả một quá trình lâu dài. Theo thời gian, bằng sự lớn dần về nhận thức và sự chín dần trong trải nghiệm, người đọc sẽ phát hiện thêm những điều mới mẻ từ một tác phẩm cũ. Khả năng tái khám phá của người đọc, có lẽ đó chính là một trong những bí hiểm về sự tồn tại lâu dài của tác phẩm văn chương. Thứ hai, về phía người sáng tác, hẳn nhiều người còn nhớ câu nói nức tiếng của ông trùm “Tiểu thuyết mới”, Alain Robbe Grillet: “Nhà văn sẽ là kẻ suy đồi nếu khi viết mà hắn còn để ý tới độc giả”. Bỏ qua sự cực đoan vốn có của một tiểu thuyết gia thuộc vào loại cá tính mạnh nhất trong văn chương Pháp hiện đại, phán quyết này nói trúng cái cần phải thuộc về thực chất của sáng tạo nhà văn, đó là sự đốt cháy hết mình của chủ thể trong ngọn lửa mà chính tay anh ta nhóm lên, từ ý chí và niềm ham mê của cá nhân mình. Khi ấy thì dĩ nhiên độc giả, bất kể là nam phụ lão ấu, là quý tộc hay tiện dân, là ông giáo sư đại học hay anh tẩm quất nơi góc chợ, đều biến mất, chỉ còn lại trơ trụi người viết với thế giới hư cấu của anh ta. Trên thực tế, khi nhiều năm rồi dư luận không ngớt lên tiếng than phiền về chất lượng của “văn học cho thiếu nhi” ở Việt Nam, rằng nó đa phần là những tác phẩm thiếu sức quyến rũ, nhạt phẩm chất tưởng tượng, đã vậy lại thường lên giọng bảo ban con trẻ theo một cách đầy ý thức áp đặt, khô, giáo điều - chừng như trẻ con là đối tượng chỉ đáng để xoa đầu - thì một trong những nguyên cớ cốt tử là đây: Người ta mải “săn đón” thiếu nhi, người ta tự tin rằng đã là độc giả thiếu nhi thì ắt sẽ cần cái A thích cái B, và người ta nhào vào “phục vụ” thiếu nhi bằng thứ ý chí luận người lớn đầy quyết liệt ấy. Kết quả chỉ là sự ra đời của một kiểu sản phẩm văn chương mà chẳng ai đủ dũng cảm bảo rằng hay, trẻ thơ thì lại càng không! Thật ra câu chuyện này không có gì bất ngờ. Sự nhạt phèo của dòng “văn học phục vụ công nông binh” một thời chẳng phải đã là một tiền lệ đó sao? Càng chằm chằm vào những mục đích “cho” hoặc “phục vụ” bao nhiêu, thứ văn học vụ lợi này càng ở xa mục đích của nó bấy nhiêu. Ai đó có thể phản đối nghịch luận này bằng cách liệt kê hằng hà sa số những ví dụ về tác phẩm “văn chương cho thiếu nhi” thành công trên thế giới:Trên sa mạc và trong rừng thẳm, Không gia đình, Những cuộc phiêu bạt của Huckleberry Finn, Những cuộc xiêu dạt của Tom Sawyer, Hoàng tử bé, Những đứa trẻ phố Arabat, Koschya lùn, Carson trên mái nhàv.V…, hay ở Việt Nam:Dế mèn trôi dạt ký(Tô Hoài),Chú bé có tài mở khóa(Nguyễn Quang Thân),Tuổi thơ dữ dội(Phùng Quán),Đội thiếu niên du kích Đình Bảng(Xuân Sách),Đất rừng phương Nam(Đoàn Giỏi),Đợi dữ(Phạm Ngọc Tiến),Cho xin một vé đi tuổi thơ(Nguyễn Nhật Ánh) v.V… Cũng đúng. Nhưng có lẽ phải chú ý, các tác giả trên chưa chắc đã định viết chỉ “cho thiếu nhi”. Nói cho chuẩn xác hơn, trước tiên, họ viết cho tuổi thơ đã một đi không trở lại của mình. Họ viết bằng niềm hoài nhớ thiên đường đã mất. Bằng cái viết tuấn kiệt và chìm trong cùng tận của niềm mê đắm, họ tạo ra một thiên đàng, mới và khác, cho chính mình. Điều đó lý giải tại sao, những tác phẩm văn học được mặc định là “cho thiếu nhi” ấy, lại là những tác phẩm mà, xem ra, người lớn còn thích đọc hơn cả thiếu nhi! (Đến đây, người viết bài này không sao cưỡng được ý muốn mở ngoặc đơn đặng nêu một sự ngạc nhiên của mình. Không biết từ bao giờ và tại sao, lại phổ quát một ý kiến - chưa từng được luận chứng cho cẩn thận - gán cái mác “văn học cho thiếu nhi” vào những truyện viết về loài vật và những truyện mang màu sắc cổ tích? Dế mèn xiêu bạt ký của Tô Hoài đâu chỉ là truyện về loài vật, và những bài học từ nó thì nhiều người lớn cũng còn phải học mãi, chứ chẳng riêng gì thiếu nhi. Còn như Chiếc âu vàng của Hoffmann hoặc các truyện cổ tích của nhà văn Đan Mạch Andersen, thì kiên cố rồi, từ hàng trăm năm nay, đó là những tác phẩm khiến giới nghiên cứu văn học trên toàn thế giới phải đổ sao mực xuống giấy để tìm hiểu mà còn chưa xong, huống hồ thiếu nhi!). Khi khái niệm “văn chương cho thiếu nhi”, một cách thực tại, đã tả ra nhiều bất cập đến thế, cấp thiết phải dịch chuyển sự quan tâm từ nó sang những khái niệm khác, khả dụng hơn. Khả dụng hơn theo tức thị có sự nhận thức về nó hợp lý hơn, để từ đó hình thành chiến lược đầu tư thích đáng hơn, hiệu quả hơn. Chúng ta hãy thử nghĩ đến “văn học về thiếu nhi” xem sao. “Văn học về thiếu nhi”, rất dễ hiểu, là khái niệm xác định thiếu nhi như là đối tượng của sự nhận thức, khám phá, phân tích, suy ngẫm và biểu thị của nhà văn. Trên mặt này, có thể hiểu nôm na rằng thiếu nhi là một “đề tài”, tương đương với những “đề tài” đã trở thành quá cỡ quen thuộc của văn học: Chiến tranh và người lính, nông thôn và cuộc sống của người dân cày, đô thị và thị dân, bất công xã hội và tranh đấu giai cấp v.V… Ở phần trên bài viết này, người viết đã nhắc đến một số tác phẩm văn chương, của cả nước ngoài và Việt Nam, được cho là những tác phẩm “văn học cho thiếu nhi” thành công, nhưng thực ra thì tuyệt đại bộ phận trong đó phải được trông coi như những tỉ dụ về sự thành công của tác phẩm “văn học về thiếu nhi”. Hướng về thiếu nhi, lấy thiếu nhi làm đối tượng của sự phản chiếu văn học, mỗi tác phẩm dựng lên một thế giới sinh động, mang đến cho người đọc - người đọc nói chung - một trải nghiệm nghệ thuật và một chiều kích nhân sinh đặc thù. Hoặc, nó cho người đọc cùng nhân vật thiếu nhi dấn bước vào những cuộc lưu lạc kỳ thú, tận hưởng cảm giác xứ lạ, đối mặt với những thách thức hiểm nghèo, và rồi từ đó tự phát hiện ra những nguồn sức mạnh còn chưa được biết đến trong bản thân mình. Hoặc, nó tái hiện những cảnh đời trẻ con đa dạng trong những bối cảnh từng lớp khác nhau, trộn lẫn sự khắc nghiệt của thực tiễn với sự bay bổng của ước mơ, làm bật lên những phẩm chất tốt đẹp của con người trên nền màu xám xịt của nỗi tuyệt vọng. Hoặc, như những tác phẩm hiện thực chủ nghĩa mẫu mực nhất, nó đi từ sự thể hiện mệnh bi kịch của những nhân vật thiếu nhi đến lời tố giác gang thép những bất công trong đời sống xã hội… Tóm lại, khi đã thoát khỏi - thậm chí là không cần quan tâm đến - những yêu cầu của việc viết “cho thiếu nhi”, phải “phù hợp với lứa tuổi thiếu nhi” mang đầy tính ý chí luận, người viết kiên cố sẽ có nhiều tự do hơn và dễ bề thành công hơn khi sáng tác tác phẩm “văn chương về thiếu nhi”. Rất cần thiết phải nhấn mạnh điều này khi trong việc phát động các cuộc sáng tác văn chương thiếu nhi bây giờ - kèm theo nó là sự đầu tư khá tốn kém về thời gian, công sức, tiền bạc cho các khâu chấm giải, trao giải, in ấn và phát hành tác phẩm - đề nghị viết “văn học cho thiếu nhi” vẫn luôn được đặt ra ráo riết. Một cách cố nhiên. Bất chấp hiện tượng phổ thông là: Trước khi tác phẩm “văn chương cho thiếu nhi” đến được với thiếu nhi, nó buộc phải thuyết phục được bộ lọc và hầu bao của các bậc cha mẹ cái đã, nói cách khác, trước hết nó phải là “văn học cho người lớn”! Vậy, nên là “văn học cho thiếu nhi” hay “văn chương về thiếu nhi”? Câu hỏi này, trộm nghĩ, không chỉ là câu hỏi với các nhà văn, mà còn là câu hỏi với các nhà xuất bản, với những người làm sách già đời trong thị trường của hoạt động đọc văn học